Hcfyk

Illustrasjon til diktet Voyelles 'Vokalar' av den franske diktaren Arthur Rimbaud (1854-1891)

Ein vokal vert uttala utan hindringar for luftstraumen gjennom munnen, som på dette biletet av ein syngjande Harry Belafonte.

Ein vokal eller sjølvljod er ein fon (ein ljod) som vert laga med ein ubroten luftstraum gjennom munn, som til dømes dei siste ljodane i dei norske orda ni, ny, du, mo, be, bø, må, bæ og sa. Meir presist kan vokalen definerast slik:

• Luftstraumen slepp ut or munnen langs midten av tunga


• Luftstraumen er ikkje hindra av eit fullstendig lukke i munnen, eller av ei innsnevring som er så sterk at det oppstår høyrleg friksjon


• Den sterkaste innsnevringa finst mellom tungeryggen (dorsum) og munntaket

Nemninga vert òg nytta på bokstavar som står – eller stod – for vokalljod.

Etymologi |

Litt forenkla er skilnaden mellom vokal og konsonant at ein vokal kan syngjast, medan ein konsonant ikkje kan syngjast. Ordet «vokal» kjem av det latinske vōcālis littera – «talande/syngjande bokstavar» – og har samanheng med uttrykket vokalist.

Ordet «sjølvljod» er etter mønster av det tyske Selbstlaut og spelar på at vokalen kan låta sjølv, medan konsonanten berre læt saman med ein vokal – og difor ikkje kan syngjast utan ein vokal attmed.

Artikulasjon |

Posisjonen til tunga og leppene avgjer kva slags kvalitet eller klangfarge ein vokal får. Tungeryggen kan vera høgt oppe eller lågt nede, framme eller bak i munnen. Leppene kan vere runda eller spreidde.

Vokalfirkanten |

Posisjonen til tungeryggen varierer i eit todimensjonalt «vokalrom» som blir kalla vokalfirkanten, med ein vertikal og ein horisontal dimensjon. Ein tek gjerne utgangspunkt i eit tenkt - og noko kontroversielt - "høgaste punkt" på tungeryggen:

Fremre vokalar	Vokalfirkanten	Bakre vokalar
Tungeposisjonen ved dei fremre vokalane [i], [e], [ɛ] og [a].	Vokalfirkanten. Når vokalsymbola er ordna i par, representerer den til venstre ein urunda vokal og den til høgre ein runda.	Tungeposisjonen ved dei bakre vokalane [u], [o], [ɔ] og [ɑ].

Den vertikale dimensjonen |

Ytterpunkta i den vertikale dimensjonen er trong (engelsk close) og open (engelsk open):

Den horisontale dimensjonen |

Ytterpunkta i den horisontale dimensjonen er fremre (engelsk front) og bakre (engelsk back):

Mellomstadium |

Trong og open blir kalla opningsgradar, og mellom desse to ytterpunkta har vi vokalar som er trong-midtre (engelsk close-mid) og open-midtre (engelsk open-mid), på det viset at avstanden frå trong til trong-midtre er lik avstanden frå trong-midtre til open-midtre, som er lik avstanden frå open-midtre til open.<br>

Langs den horisontale dimensjonen har vi midt mellom fremre og bakre ein tungeposisjon sentral (engelsk central). Dette er illustrert i dei to tabellane under med tre tronge, urunda vokalar og tre trong-midtre, runda vokalar:

Leppestilling, ein tredje dimensjon |

Leppestilling ved dei urunda vokalane [i], [e], [a] og dei runda vokalane [o] og [u].

Leppestillinga ved vokalane utgjer ein tredje dimensjon attåt den horisontale og den vertikale leppestillinga.

• Når ein vokal vert uttala med leppene i same stillinga som ved vokalane [i], [e] og [a], er han urunda
  


• Når ein vokal vert uttala med leppene i same stillinga som ved vokalane [o] og [u], er han runda
  

Denne skilnaden i leppestillinga er illustrert visuelt på teikninga til høgre.<br>
På alle punkt i vokalfirkanten kan vi uttale både ein urunda og ein runda vokal. Her er nokre døme:

Andre vokaleigenskapar |

Vokalen kan òg vera variere langs dimensjonane nasalitet og kvantitet.

Nasalitet |

Kvantietet |

Akustiske eigenskapar |

Sjå og |

• Diftong


• Halvvokal


• Vokalfirkant


• Vokalar i ulike skriftsystem